Sztuka Rdzennych Ludów Australii była, i do pewnego stopnia jest nadal, związana z życiem codziennym, wypływa wprost z rytuałów, nie z potrzeb estetycznych. Przy kreacji malowideł silnie zaangażowany jest zmysł dotyku. Za przykład niech posłużą rysunki wykonywane na piasku palcem lub kijem. Są to oczywiście formy nietrwałe, jak tybetańskie sypane mandale. Podobne tworzą Indianie Navajo. Rdzenni Australijczycy nie mają potrzeby
utrwalania patykiem pisanych rysunków, bo to są jednorazówki, potrzebne do wydobycia treści w czasie obrzędów.

Zrozumiałem to, kiedy dotarliśmy do osady Barrow Creek, leżącej przy głównej drodze Stuart Highway, na północ od Alice Springs. Znajdował się tam niewielki pub wyklejony milionem wizytówek i innych gadżetów, wokół kręciły się dzieci z puszkami coca-coli i paczkami chipsów. Kobiety odwracały wzrok, a mężczyźni traktowali nas jak powietrze. Pretekstem do zatrzymania się w tym miejscu było zapytanie o drogę. Nasze najlepsze mapy nie wskazywały żadnej dróżki, którą moglibyśmy dotrzeć w pobliże góry, której szukaliśmy. Liczyłem na pomoc białych, obszedłem teren osady, ale nikogo nie wypatrzyłem.

– Szukamy podjazdu pod Mount Strezleki – zagadnął Rocket jednego z Aborygenów.

Stałem z boku i uważałem, że tracimy czas. Skąd mieliby słyszeć o niewielkiej górze położonej z dala od wędrownych szlaków, górze o tak obcej nazwie. I wtedy stało się coś dziwnego, czego do tej pory nie mogę sobie wytłumaczyć. Jeden z mężczyzn wstał ospale, wziął kij, zaczął malować kreski na piachu i mamrotać pod nosem. Na tyle jednak wyraźnie, że zrozumieliśmy, że mówił do nas.

– Pojedziecie dwadzieścia kilometrów dalej na północ. Po lewej stronie będzie góra, jak olbrzymi kopiec termitów. Trudno ją minąć – mówił, nie patrząc nam ani przez chwilę w oczy.

Nie chciał kontaktu wzrokowego, poza tym rysował mapę – jak się później okazało – bardzo precyzyjną.

– Zaraz za górą będzie zwykła furtka farmerska – mówił dalej.

– Otworzycie ją i dalej poprowadzi was droga. Waszą górę poznacie po zapachu – skończył, odłożył kij i butami starł mapę.

Szczęka opadła mi do ziemi. Dzięki jego wskazówkom Górę Strzeleckiego znaleźliśmy bez problemu. To był zupełnie odludny obszar; trzy kilometry od wierzchołka rozbiliśmy obóz. Dwa dni chodziliśmy po bardzo trudnym terenie. Męczył nas upał, trawa spinifex raniła nogi do krwi, nie dawały nam spokoju miliardy much. Górę zdobyliśmy, pomierzyliśmy i opisaliśmy. Odczuwaliśmy dreszcz odkrywcy. Została tam po nas metalowa tabliczka i butelka ze spisaną notatką, ukryta wśród kamieni na samym szczycie. Kiedy wchodziliśmy na szczyt, Valdiego, który został w obozie, odwiedził właściciel tych ziem. Zapytał, co robimy, ale nie przeganiał nas. Spieszyło mu się, bo złapał gumę i chciał na półflaku dojechać do cywilizacji. Na koniec krótkiej inspekcji powiedział:

– Nie wiedziałem, że na swojej ziemi mam Górę Strzeleckiego.

Kiedy przypominam sobie tę historię, mam niepewne przekonanie, że Aborygen od mapy na piasku intuicyjnie wyczuł nasze zamiary. Potraktował naszą podróż jako podążanie śladami Strzeleckiego, którego rozumiał jako Przodka. A to dla niego rzecz najwyższej wagi. To świętość. Chciał i musiał nam pomóc.

Pytałem rdzennych mieszkańców Australii o Ścieżki Snu. Raczej niewielu w ogóle chciało ze mną rozmawiać na ten temat i każdy odpowiadał inaczej. To tak, jakby Rdzenny pytał nas o życie wieczne z chrześcijańskiego punktu widzenia. Musiałbym mu powiedzieć, że mamy raj, z którego zostaliśmy wygnani, czyściec i piekło. Na nasze życie patrzymy z perspektywy przeszłości, nieudolnie próbujemy złapać teraźniejszość i za często myślimy o przyszłości. Nie zrozumiałby nas. 

Rdzenni mają tylko jedną krainę, tu i teraz, i jeden czas, w którym teraźniejszość dokładnie splata się z przeszłością i w którym nie ma miejsca na przyszłość. Dla nich każdego dnia zaczyna się świat, który w bezpośredni sposób jest zespolony z Czasem Snu Przodków. Chodzi tu o odniesienia mitologiczne do okresu stworzenia świata, które mają ciągłość w teraźniejszości. Ten kosmos pozostaje dla mnie nie do końca jasny, ale im bardziej się w niego zanurzam, tym większą czuję satysfakcję, która powoli przeradza się w silną więź. Najmocniej poruszył moją wyobraźnię temat Ścieżek Śpiewu. Zdradziłem już, że muzyka jest dla mnie ważna. Spędziłem kilkanaście lat z muzykami rockowymi jako ich manager, od wielu lat piszę o jazzie. Niezwykłe i fascynujące jest dla mnie to, że Pierwsze Ludy traktują pieśń jak mapę, że potrafią drogę przez busz zaśpiewać. Są jak ptaki, które wyśpiewują trasy przelotu – setki, tysiące kilometrów. Pieśń, mająca na całym świecie znaczenie estetyczne, pobudzająca silne emocje, dla nich ma funkcję praktyczną.

– Zdobywać świat to dla nas poszerzać mapę Pieśni – próbował tłumaczyć mi Amaroo, poczciwy i ciągle uśmiechnięty Aborygen, którego spotkałem w osadzie Oenpelli, w Parku Narodowym Kakadu. Trafiłem tu zwabiony krajobrazami równiny zalewowej rzeki East Alligator. Były tam billabongi, czyli pozostałe po powodzi w porze wilgotnej jeziorka, wypełnione liliami wodnymi i… krokodylami. W upalny dzień kusiło mnie, żeby się w nich zanurzyć. Amaroo był dobrym rozmówcą, chciał mi coś przekazać. Jego oczy były pełne godności. Mówił spokojnie, powściągliwie, językiem zrozumiałym dla białego człowieka. Miałem wrażenie, że mówi do mnie jak do dziecka, cierpliwie i pogodnie. Mógłbym rozmawiać z nim godzinami, pewnie zesłał mi go Tęczowy Wąż.

– Kiedyś każdy z nas miał na własność kawałek ziemi. Aktem własności była właśnie Pieśń – opowiadał.

Mojej wyobraźni uczepiła się piosenka Beaty Kozidrak, za którą zresztą nie przepadam.

– „Nie ma, nie ma wody na pustyni…” – zanuciłem Amaroo i zapytałem, czy z tą pieśnią gdziekolwiek zajdę.

– Jeśli jest dobra, to na listy przebojów w twoim kraju. Jeśli jest rewelacyjna, czeka na ciebie świat – ironizował Amaroo, ale sam się
o to prosiłem.

– Z tą piosenką nie zajdziesz daleko, bo nie dostałeś jej w sposób rytualny i na zawsze, a jej słowa nie znaczą nic. Nie zajdziesz z nią nigdzie – tłumaczył Amaroo i dalej wyjaśniał:

– Nasza Pieśń może łączyć przeciwległe końce Australii, często przekracza granice językowe, czyli kolejne kraje. Pieśń opisuje przyrodę, a ja, wędrując Ścieżką Śpiewu, zdobywam moc. To wciąga jak wir wody, niesie jak motor. To ma ogromną MOC!

– Rozumiem, że z Pieśnią na ustach przemierzacie kraj. To jedna melodia. Jest tam skończona, określona liczba taktów, tylko słowa się zmieniają – próbowałem nadążać, niewiele jednak z tego rozumiejąc.

– Moje zwrotki to moja ojczyzna. Idę i śpiewam. Idę, bo śpiewam. Po wyśpiewaniu ostatniej zwrotki dochodzę do granicy swego terytorium.

– Ale Ścieżka Śpiewu idzie dalej, nawet tysiące kilometrów. Ta sama melodia śpiewana jest w wielu językach! To jak nauczyć się Odysei, wkuć na pamięć mapę i z nią przemierzać świat – wreszcie złapałem.

– Tak, podobnie jak ty, ale bez paszportu i wiz mogę przekroczyć „granicę”. Dziadek namawiał mnie do takich podróży, ale nie dalej niż dwa „kraje” za „granicą” – powiedział.

Próbując zrozumieć mitologię Pierwszych Ludów Australii, trafiłem na pikantny opis fragmentu inicjacji. Obrządek kultywowany jest nadal, choć nie przez wszystkich. „Matura męskości” trwa nawet do kilku tygodni i składa się z wielu etapów. Kto nie podejdzie do egzaminów, traci szacunek i jest wytykany palcami. Jeden z elementów inicjacji stanowi obrzezanie. Napletek młodzieńca odcinano ością ryby lub kawałkiem muszli.

Ten istotny obrzędowo kawałek skóry miał także swe życie po oddzieleniu go od właściciela. Otóż, na przykład, zjadano go w rytualnym posiłku, dodawszy do rozdrobnionego mięsa kangura. Zdarzało się też, że otrzymywała go siostra obrzezanego, malowała go ochrą i nosiła na szyi. Bywało, że napletek krążył z rąk do rąk, według rytualnie ustalonego porządku, po czym wracał niczym bumerang do właściciela, a ten sprawiał mu symboliczny pogrzeb, jak głosi mitologiczny przekaz*.

Życie Rdzennych jest trudne, a ich zwyczaje i zachowania, z naszego punktu widzenia, mogą budzić niepokój. Słyszałem opowieść o dziewczynce, która miała jedną nóżkę krótszą. Miała też swoje marzenie, o którym wiedzieli wszyscy bliscy: chciała latać, szybować wysoko jak orły i mieć upierzenie jak najbardziej strojne papugi. Niepełnosprawność ruchowa, z którą się urodziła, skazywała ją na śmierć. Żyła tak długo, jak długo nie istniała potrzeba intensywnego przemieszczania się. Przyszedł jednak czas na daleką wędrówkę całego plemienia. Musiała zostać zgładzona przez swoich rodziców, tak stanowiło plemienne prawo. Kiedy jej rodzeństwo zapytało pewnego dnia, gdzie jest ich siostra, ojciec odpowiedział:

– Widzicie to duże drzewo? Tam wysoko ponad nim szybuje nasze maleństwo. Tej nocy spełniła swoje marzenie i zamieniła się w ptaka. Od teraz będzie nam towarzyszyć w wędrówkach jako papuga kakadu.

* K. Kunicki, Aborygeni australijscy, Mitologie Świata, Warszawa 2007.

Nazywam się Wajpuldania, jestem Rdzennym, czystej krwi Australijczykiem z plemienia Aranda. Mam 9 lat i skórę w kolorze czekolady. Moi przodkowie mieszkali wokół największego w Australii jeziora Eyre. Od zawartości soli jest niemal zupełnie białe. Gdy przychodzi susza, woda z niego wyparowuje, a raz na kilka lat w czasie obfitych opadów jego brzegi się wypełniają. Tata opowiadał mi, że nasi przodkowie byli tu od zawsze. W szkole pani mówiła nam, że pierwsi ludzie pojawili się w Australii 40, a może nawet 70 tysięcy lat temu. Przed przybyciem statków białego człowieka w XVIII wieku w całym kraju żyło przynajmniej 400 tysięcy ludzi.

Biali, gdy nas zobaczyli, nazwali nas tubylcami, co po angielsku brzmi Aborigines, i tak już zostało. Pierwsze kontakty z przybyszami zza wielkich oceanów układały się nawet pomyślnie. Wkrótce jednak okazało się, że nasz lud nie rozumiał intencji białych ludzi. A oni nie pojmowali naszej kultury. Pradziadek opowiada mi, że to były ponure czasy, ponad 200 lat walk, krzywd i wzajemnego niezrozumienia. Ale jednocześnie chwali się, że dożył chwili, kiedy uznano go za normalnego człowieka i wykreślono z Księgi Flory i Fauny. Było to zaledwie 40 lat temu! A mój dziadek był wśród pierwszych Rdzennych Australijczyków, którzy w 1984 roku otrzymali prawa wyborcze i mogli wziąć udział w głosowaniu na kandydatów do parlamentu.

Do dziś wspomina, jak ważne to było dla niego wydarzenie. W mieście mówię po angielsku, a w domu, na podwórku – dialektem mojego plemienia. Nasz język Aranda jest bogaty, ma jakieś 30 tysięcy słów i trudną gramatykę. W obu językach mówię płynnie, potrafię wszystko nazwać, opisać i załatwić, ale w każdym myślę inaczej. Muszę przyznać, że nie jest mi z tym łatwo. Lubię chodzić do szkoły, mam kolegów o różnym kolorze skóry. Z matematyki jestem w klasie najlepszy. A w buszu potrafię znaleźć wodę, jadalne owoce i niepotrzebna mi mapa czy GPS – drogę umiem sobie po prostu wyśpiewać. Najbardziej lubię opowieści pradziadka, w których świat moich przodków ma intensywne barwy. Są tak piękne jak na obrazach Alberta Namatjiry, naszego malarza.

Kultura Rdzennych Australijczyków opiera się na bliskim związku z naturą. Mity Pierwszych Ludów i świat wierzeń sięgający tak zwanej Epoki Snów, czyli Czasu Kreacji są ciekawsze od wszystkich filmów i gier komputerowych, jakie poznałem. To ogromne bogactwo magicznej baśni, którego nie możemy, nie umiemy i nie chcemy nikomu obcemu przekazać. Pradziadek nauczył mnie pieśni klanowej, z którą nie zgubię się w buszu. On też zadbał o moją inicjację – ogień plemiennych wtajemniczeń, dzięki któremu jestem już prawie mężczyzną. Pradziadek powtarza, że nasza kultura właśnie się odradza. Mam nadzieję, że ma rację.

Pod powierzchnią białej Australii kryje się ta niechciana, czarna. Aby ją zgłębić, należałoby pomieszkać wiele lat gdzieś na pustkowiu wśród Pierwszych Narodów. Albo przynajmniej powłóczyć się po Outbacku. Marek Tomalik mieszka w Beskidzie Małym, za oknami jego domu rozciąga się przestrzeń: pogarbiona, monotonna, trochę jak w Alpach Australijskich. Na ścianach aborygeńskie obrazy. Chcę się dowiedzieć od Marka, który 16 razy przejechał australijskie pustynie, napisał o Outbacku kilka książek i czuje się swoistym ambasadorem Australii, jak to jest posiedzieć obok Rdzennego. I co z tego wspólnego milczenia wynika?

– Oni nie chcą kontaktów z białymi – mówi Marek. – Podczas moich wypraw tylko kilka razy pękły lody: kiedy złapaliśmy gumę i uratowała nas przejeżdżająca tamtędy milcząca rodzina Rdzennych. Zrobiłem dla nich zakupy na stacji benzynowej i facet dopiero wtedy opowiedział,
skąd pochodzi. Drugi raz, gdy szukaliśmy Góry Strzeleckiego i zapytaliśmy Rdzennych o drogę. Kiedy użyliśmy magicznego słowa „Przodek”, zaczęli nas słuchać i patykiem na piasku narysowali dokładną mapę, bo wędrówka śladami Przodka to dla nich bardzo ważna misja. Trzeci raz, gdy nad rzeką Todd poznałem Rdzenną artystkę, piekliśmy razem kangurze ogony. Czwarty raz udało mi się, nie pytaj, jakim cudem, uczestniczyć w ceremonii prowadzonej przez Rdzenną starszą.

– Jak zatem rozumiesz, czym jest dla Pierwszych Narodów Dreaming, czyli Śnienie? Czy to religia?

– Bardzo długo Brytyjczycy deprecjonowali wszystko, co aborygeńskie. Uznano, że ponieważ nie jest to religia Księgi, jedynie jakieś szamańskie zabobony, to trzeba je wyplenić. Dopiero w latach 40. XX w. zaczęto prowadzić systematyczne badania religioznawcze nad Śnieniem, czyli Czasem Kreacji. Na Zachodzie pojawiły się wówczas środowiska zafascynowane tymi wierzeniami. Aborygeni nie nazywają tego Śnieniem czy Czasem Snu (Dreaming, Dreamtime), te pojęcia wprowadzili najeźdźcy z Europy. Nie mają nic wspólnego ze snem, spaniem, marzeniami sennymi. Bardziej adekwatna nazwa Jukurrpa pochodzi z jednego z języków ludów pustyni i jest respektowana obecnie przez większość wspólnot aborygeńskich. W dużym uproszczeniu jest to Czas Kreacji, odpowiednik naszych zaświatów, w których mieszkają Aniołowie Stróże i inne sprawcze duchy o zdolnościach kreacyjnych. To się bierze bardziej czuciem niż intelektem. Tak, w naszym rozumieniu to religia.

– Czy siła tych wierzeń bierze się stąd, że cała Australia usiana jest miejscami świętymi, a wiara jest tak silnie związana z przyrodą, kosmologią i przodkami totemicznymi? I że Śnienie trwa wiecznie?

– Nasz czas jest podzielony na teraźniejszość, przeszłość i przyszłość, u nich jest tylko jeden: teraźniejszy. Przodkowie, którzy tworzyli świat dawno, dawno temu, według Rdzennych Australijczyków dalej go tworzą, a za pomocą ceremonii, muzycznego i tanecznego transu można wrócić do czasu Przodków, Czasu Kreacji. A ich święte miejsca są dla nas – profanów – niewidoczne, są częścią krajobrazu.

– W swojej ostatniej książce 9 ognisk piszesz: „Nie będzie chyba nadużyciem, jeśli porównam Przodka Totemicznego do bardziej nam znanego Anioła Stróża, który nie przybiera postaci zwierzęcej, a jawi się według naszej tradycji w uskrzydlonej formie ludzkiej”. Czy porównania do wiary chrześcijańskiej to jest twój sposób zrozumienia?

– Rdzenny Australijczyk, by wieść spokojne życie, musi przestrzegać danych przez Przodków praw, odprawiać obrzędy i ceremonie ku ich czci, co jest znane i w katolicyzmie. Niedzielną wędrówkę do kościoła, a jeszcze lepiej pielgrzymkę do świętego miejsca, można przyrównać do aborygeńskiej wędrówki do świętych miejsc zwanej walkabout i do rytualnych tańców. Malowanie przez nich obrazów na ciałach, skałach, korze drzewnej, a nawet tych najbardziej współczesnych na płótnie jest czynnością rytualną, obrzędem i jako takie podlega wielu rygorom. Można snuć pewne analogie do pisania prawosławnych i greckokatolickich ikon zrodzonych w modlitwie i ascezie.

– Jedna z bohaterek twojej książki, Rdzenna starsza, powiedziała: „Całkiem ładnie czytasz po wierzchu, ale – przy obecnym stanie wtajemniczenia – nie sięgniesz głębiej. I tak ma być. To zabezpieczony system ochrony naszej tożsamości kulturowej, religijnej i etnicznej, czyli narodowej. Między innymi dzięki temu trwamy tu 80 tysięcy lat”. Czy biały człowiek jest w stanie wejść w tę wiarę głębiej? 

– Lepiej o tym nie marzyć. Bo to jest niedostępne, na granicy niemożliwego. Na zaufanie Rdzennych Australijczyków trzeba sobie zapracować przez lata, i ja to szanuję. Zostawmy ich w spokoju, ale czerpmy z tego, co chcą nam powiedzieć i pokazać.

Izolowane wspólnoty Pierwszych Narodów mają różną wielkość – zarówno pod względem powierzchni, jak i liczby mieszkańców. I są zawsze otwarte – przynajmniej dla Rdzennych. W każdej chwili mogą sobie pójść na rytualną pielgrzymkę walkabout i wrócić, kiedy im się spodoba.

W najmniejszych osadach mieszka do stu osób, w największych ponad tysiąc. Liczba białych zasilających wspólnoty jest zwykle proporcjonalna. Są to nauczyciele, lekarze, pracownicy administracyjni i rodziny zatrudnionych – żony, mężowie i dzieci. Lokalizacja wspólnot ma swój korzeń w przeszłości. Leżą w pobliżu farmy (tam była praca, a więc możliwość zdobycia pożywienia), wokół misji chrześcijańskich albo przy jakimś szlaku komunikacyjnym, wygodnym dla białego człowieka, na przykład w pobliżu kopalń.

Wewnątrz wspólnot istnieją tak zwane sekretne strefy, damskie i męskie, gdzie jedni są niemile widziani przez drugich lub wcale nie mają tam wstępu. Większość wspólnot ma sklep, biuro, ośrodek zdrowia, szkołę, stację benzynową, punkt pocztowy i telefon. W kilku jest nawet bankomat i pub, ale większość tych mocno izolowanych na pustyni osad jest „sucha” (dry) alkoholowo i próba wwiezienia tam trunku może być potraktowana jak przestępstwo. Wysokie grzywny – od dwóch tysięcy do pięciuset tysięcy dolarów – odstraszają potencjalnych handlarzy z sąsiednich wiosek, każą też się zastanowić turyście. Wjazd białego do odludnej osady jest najczęściej limitowany pozwoleniem, o który trzeba się ubiegać w aborygeńskich urzędach w stolicach stanowych.

Trwa to długo i często kończy odmową. Do wielu osad biały nie ma wstępu nawet z pozwoleniem. Sklepy zaopatrzone są bardzo skromnie – można tam jednak upolować tańsze (i autentyczne!) rękodzieło. Artykuły spożywcze są zwykle przeterminowane i w ograniczonym asortymencie: mrożony chleb tostowy, cukier, cola i konserwy, rzadko coś więcej. Po solidnej powodzi, która odcina wspólnotę od cywilizacji na kilka tygodni, może i tego zabraknąć. Tam gdzie jest ośrodek zdrowia, można prosić o nocleg. Łóżek jest na ogół trochę więcej niż personelu, więc przybysze mogą z nich skorzystać. Lekarze w osadach mają pełne ręce roboty. W porównaniu z białymi Australijczykami Rdzenni więcej palą i piją, częściej mają problemy z nadciśnieniem, otyłością i innymi schorzeniami związanymi z siedzącym (!) trybem życia, a także z cukrzycą (około trzydziestu procent Rdzennych jest w grupie potencjalnego ryzyka).

Ich sposób odżywiania jest daleki od „białego” ideału, jeszcze dalszy od niewątpliwie zdrowej diety przodków. To skutek gwałtownego odejścia od tradycyjnego trybu życia. Świeże warzywa i owoce, a wraz z nimi witaminy, trafiają do odległych pustynnych wspólnot niezwykle rzadko. Czasem nigdy. Mieszkańcy osad sporadycznie i niechętnie polują. Nie mają też specjalnego nabożeństwa do swej odwiecznej naturalnej spiżarni znanej pod nazwą bush tucker. Kilka lat temu powstał rządowy projekt filmowy „Catch & Cook” – audiowizualny podręcznik uczący, jak upolować i przyrządzić zdobycz. Są też inne programy mobilizujące ciało i ducha krajowców, próbujące przywrócić ich matce naturze. Brakuje jednak badań nad holistycznie rozumianym Rdzennym Australijczykiem. Biały człowiek – kolejny raz – próbuje rozdzielić duszę i ciało. I popełnia wielki błąd.